60 mlynedd ers yr ymgyrch lwyddiannus i atal Llangyndeyrn a Chwm Gwendraeth Fach rhag cael ei foddi, mae digwyddiadau yn cael eu cynnal yn yr ardal i nodi'r garreg filltir.

Yn neuadd y pentref, mae cyfle i bobol ddod ag unrhyw ddeunydd yn gysylltiedig â'r ymgyrch, er mwyn creu record ddigidol ar gyfer cenedlaethau'r dyfodol.

Ar 16 Mawrth 1963  dysgodd trigolion ardal Llangyndeyrn am gynllun i foddi'r cwm wrth ddarllen erthygl ym mhapur newydd y Western Mail.

Roedd Corfforaeth Ddŵr Abertawe eisiau boddi tir amaethyddol rhwng Llangyndeyrn a Phorthyrhyd er mwyn darparu dŵr ar gyfer Abertawe.

Yn sgil hynny, daeth aelodau'r gymuned ynghyd i drafod ffyrdd o wrthwynebu'r cynlluniau.

A Huw Williams oedd un o'r ffermwyr lleol a benderfynodd ddal ei dir, yn llythrennol.

Image

"O'dd e'n ergyd odnadwy i dweud y gwir," meddai.

"Fi'n cofio darllen heading y Western Mail 'A Welsh valley faces death by drowning'. Wrth ddarllen ymlaen, geshi'r sioc rhyfedda'.

"Beth o'n nhw mynd i foddi o'dd 'y nghartre' i a dyffryn Gwendraeth i gyd o Langyndeyrn i fyny mor bell a Phorthyrhyd."

'Colli bywoliaeth'

O dan y cynlluniau byddai fferm Huw a sawl un arall wedi eu boddi.

"Byddai'r argae dros 80 troedfedd, dros cefen y fferm a tu lawr i'r pentre'.

"O'n i am golli'n ffarm a'n bywoliaeth a sawl ffarm arall yn colli ffarm a bywoliaeth."

Image

Pan ddysgodd y gymuned am y cynlluniau, cafodd pwyllgor amddiffyn ei sefydlu er mwyn gwrthwynebu hynny.

Roedd y gwrthwynebiad yn ddiflino, ac fe aeth Corfforaeth Ddŵr Abertawe â'r ymgyrchwyr i'r llys.

Oherwydd pryderon y gallai rhai gael eu carcharu, cafodd cyfarfod ei gynnal er mwyn ystyried pwy fyddai'n fodlon treulio cyfnod o dan glo dros yr achos.

"Fi'n cofio'n iawn buon ni'n martso trw'r bore trwy dre Caerfyrddin yn cario baneri a pethe.

"Ethon ni i'r cwrt a colli hwnnw wedyn, wel oni'n eitha' becso erbyn hyn â dweud y gwir, o'dd y ffermwyr yn eitha' diflas yn dod mas.

"O'n nhw'n gwbod nawr bod hi'n dod i'r pwynt allen nhw ddodi ni yn y carchar a dweud y gwir.

"Y pwyllgor nesa geson ni dyna beth o'n ni'n neud, dewis pwy o'dd mynd i sefyll yn y carchar a pwy o'dd mynd i sefyll gatre'."

Rhoi'r gorau i gynlluniau

Pan ddaeth swyddogion i fesur y caeau, roedd y ffermwyr wedi cloi'r gatiau a symud cerbydau eu ffermydd er mwyn eu rhwystro rhag cael mynediad at y tir.

Wrth i'r gwrthwynebwyr barhau i ymgyrchu a gwrthod ildio, rhoddodd Corfforaeth Ddŵr Abertawe y gorau i'w chynlluniau.

Cafodd safleoedd eraill eu hystyried ar gyfer darparu dŵr i Abertawe, a chafodd y cwm ei achub.

"Ffindon nhw'r man delfrydol ar gyfer cronfa ddŵr lan yn y Brianne.

"Fi'n falch iawn bod yr ymgyrch wedi llwyddo, falch iawn."